ازدواج و شیوه همسرداری از دیدگاه اسلام| ۶
طبق روایات متعدد، مهریه همسران پیامبر(ص) و مهریه دختران آن حضرت و مهریه زنان آل محمّد(ص) و آنان که از سنّت پیامبر(ص) پیروی می‌کردند، مهریه مشخصی بوده که از آن با عنوان «مهرُالسّنه» یاد می‌شده و یاد می‌شود و سفارش اکید شده که مسلمانان، مهریه زنان خود را بیشتر از مهرالسّنه قرار ندهند. بررسی مهرالسّنه، مهريّة زنان آل محمّد(ص)
طبق روایات متعدد، مهریه همسران پیامبر(ص) و مهریه دختران آن حضرت و مهریه زنان آل محمّد(ص) و آنان که از سنّت پیامبر(ص) پیروی می‌کردند، مهریه مشخصی بوده که از آن با عنوان «مهرُالسّنه» یاد می‌شده و یاد می‌شود و سفارش اکید شده که مسلمانان، مهریه زنان خود را بیشتر از مهرالسّنه قرار ندهند.[1]
در این باره به چند روایت زیر توجه کنید:
١۔ امام صادق(ع) فرمود: پدرم نقل کرد که:
«مَا زَوَّجَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) بِشَيْ‌ءٍ مِنْ بَنَاتِهِ، وَ لَا تَزَوَّجَ شیئاً مِنْ نِسَائِهِ عَلَى أَکثَرِ مِن اثْنَتَيْ عَشْرَةَ أُوقِيَّةً وَ نَشّاً ؛
رسول خدا(ص) مهريه ازدواج هیچ کدام از دختران و همسرانش را بیشتر از دوازده و نیم اوْقیه قرار نداد».[2]
هر اوقیه چهل درهم است و نصف آن بیست درهم. بنابراین مجموع دوازده و نیم اوقیه، پانصد درهم نقره می‌شود.
۲- نیز از گفتار حضرت رضا(ع) استفاده می‌شود که مهریه زنان در عصر پیامبر(ص) تا دوازده و نیم اوقیه از نقره بود که مساوی پانصد درهم است.[3]
3- شخصی از امام باقر(ع) پرسید: مردی با زنی ازدواج کرده و مهریه را طبق حکم همسرش (هر حکمی که او کند) قرار داده است.
اکنون بفرمایید چقدر است؟
امام باقر(ع) فرمود:
«لَا يُجَاوِزُ بِحُكْمِهَا مُهُورَ نِسَاءِ آلِ محمَّدٍ اثْنَتَيْ عَشْرَةِ أُوقِيَّةً وَ نَشّاً؛
حکم آن زن از مقدار مهرهای زنان آل محمّد(ص) - که دوازده و نیم اوقيه (پانصد درهم نقره) است- تجاوز نمی‌کند».[4]
از این روایت فهمیده می‌شود که مهر زن‌های خاندان پیامبر(ص) ، همان مهرالسّنه (پانصد درهم نقره) بوده است.
4- حضرت رضا(ع) فرمود: هنگامی که ازدواج کردی، کوشش کن که مقدار مهریه، از مهر السّنه (پانصد درهم) بیشتر نگردد که رسول خدا(ص) با این مقدار مهریه با همسران خود ازدواج کرد.[5]
۵- حسین بن خالد می‌گوید: از امام رضا(ع) پرسیدم: چرا مهرالسّنه پانصد درهم نقره گردید؟
در پاسخ فرمود: خداوند بر خود واجب کرده که اگر انسان باایمان، صد بار «الله‌اکبر» و صد بار «سبحان الله» بگوید، صد بار «الحمد لله» و صد بار «لا إله إلّا الله» بگوید و صد بار صلوات بر محمّد و آلش بفرستد، سپس عرض کند: «خدایا مرا با حورالعين، تزویج کن»، حتماً خداوند حورالعین را (در آخرت) همسر او می‌گرداند. این ذکرها ( که جمعاً پانصدبار می‌شود) مهر آن حورالعین است. سپس خداوند به پیامبرش وحی کرد که مهریه‌های زن‌های باایمان را پانصد درهم، سنّت کن. رسول خدا(ص) همین مقدار را برای مهریه، سنّت نمود.
سپس فرمود:
«أَيُّمَا مُؤْمِنٍ خَطَبَ إِلَى أَخِيهِ حُرْمَتَهُ فَبَذَلَ لَهُ خَمْسَمِائَةِ دِرْهَمٍ وَ لَمْ يُزَوِّجْهُ فَقَدْ عَقَّهُ وَ اسْتَحَقَ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أن لا يُزَوِّجَهُ حَوْرَاء؛
هر شخص باایمانی که از دختر برادر دینی‌اش خواستگاری کند و پانصد درهم (به عنوان مهریه) بذل نماید؛ ولی آن برادر دینی این مبلغ را کم بشمرد و جواب رد بدهد، با خواستگار، بدرفتاری و نامهربانی نموده است و از طرف خداوند، سزاوار می‌گردد که او را با حورالعین (در آخرت) تزویج ننماید».[6]
نتیجه: «مهر السّنه» در صدر اسلام، یک سنّت معمول بوده که پیامبر(ص)آن سنّت را پدید آورد.
مقدار مهریّه حضرت زهرا(س)
درباره مقدار مهریه حضرت زهرا(س) روایات مختلف نقل شده که پس از جمع‌بندی، می‌توان به پنج قول زیر رسید:
۱- یک زره (پیراهن جنگی) امام علی(ع) بوده که رسول خدای در جنگ بدر آن را به علی(ع) بخشیده بود.[7] پیامبر(ص) همان را مهریه حضرت زهرا(س) قرار داد. علی(ع) آن را به چهارصد درهم نقره و به نقلی به ۴۸۰ درهم فروخت و آن پول را به پیامبر(ص) داد و پیامبر(ص) با آن، جهیزیه حضرت زهرا(س) و قسمتی از هزینه عروسی را فراهم نمود.[8]
طبق دو روایت دیگر، قیمت آن زره معادل با سی درهم نقره بود.[9]
۲- امام صادق(ع) فرمود: حضرت علی(ع) ، با فاطمه(س) ازدواج کرد به مهریه یک زره حطميّه (منسوب به تیره‌ای از قبیله عبد قیس که قوی‌ترین زره‌ها بود و شمشیرشکن نام داشت) به اضافه لباس مخصوص برد کهنه و فرشی از پوست دبّاغی‌شده گوسفند.
3- مهریه حضرت زهرا(س) دو چیز بود: یکی زره و دیگری لباس مخصوص نرم و راه راه.[10]
۴- مبلغ مهریه حضرت زهرا(س) همان مقدار مبلغ مهر السّنه (پانصد درهم نقره) بوده است؛ چنان‌که روایت شده امام جواد(ع) با دختر مأمون (امّ الفضل) در قبال پانصد درهم، مقدار مهريه جده‌اش حضرت زهرا(س) ازدواج نمود.[11]
۵- مهریه حضرت زهرا(س) مبلغ چهارصد مثقال نقره بوده است.[12]
بر همین اساس، علامه سید محسن امین (ره) در کتاب اعیان الشیعه می‌نویسد: در روایات در مورد مقدار مهر حضرت زهرا (س) و جنس آن اختلاف است.
سپس نظریه خود را چنین اظهار می‌کند: صواب این است که مقدار مهریه حضرت زهرا(س) همان مهرالسّنه (پانصد درهم) بوده است؛ چنان که از طریق روایات اهل‌بیت(ع) ثابت شده، ... و روایات بسیاری بر این مطلب دلالت دارند؛ اما آن روایتی که بیانگر متن خطبه ازدواج حضرت زهرا(س) است و از آن استفاده می‌شود، مهریه او چهارصد مثقال نقره بوده، حاکی است که بیشتر از مهرالسّنه (پانصد درهم) بوده؛ زیرا هر ده درهم نقره، هفت مثقال نقره است؛ بنابراین پانصد درهم معادل سیصد و پنجاه مثقال نقره است. در نتیجه، چهارصد مثقال بیشتر از پانصد درهم است.
سپس به طور خلاصه می‌نویسد: شاید منظور از مثقال و درهم، وزن مخصوصی غیر از مقدار وزن مشهور آن‌ها باشد.[13]
به نظر نگارنده تا حدودی می‌توان، بین روایات مختلف مذکور، راه اتفاق را پیدا کرد. آن راه، این است که مهریه حضرت زهرا(س)همان مهرالسّنه (پانصد درهم) بوده است؛ با این توضیح که طبق چند روایت، مهریه حضرت زهرا(س) یک زره به اضافه لباس مخصوص بود، یا به اضافه فرش پوستی که قیمت مجموع آن‌ها پانصد درهم می‌شده است.
نتیجه: طبق روایات مذکور، مهریه حضرت زهرا(س) بیش از پانصد درهم نبوده است، جز یک روایت که می‌گفت مهریه آن حضرت، چهارصد مثقال نقره بوده، یعنی پنجاه مثقال زیادتر از مقدار مهر السّنه (پانصد درهم) که این روایت در مقابل روایات بسیار دیگر و قرائن موجود، قابل پیروی نیست.
بنابراین، قیمت کل مهریه حضرت زهرا(س) پانصد درهم يعنى سیصد و پنجاه مثقال شرعی بود و با توجه به اینکه هر مثقال شرعی، هجده نخود است و هر مثقال معمولی ۲۴ نخود، چنین به دست می‌آوریم که پانصد درهم، 5/262 مثقال نقره معمولی است.
مشخّص کردن مهرالسّنه به قیمت روز
گفتیم مهرالسّنه (پانصد درهم) معادل 5/262 مثقال نقره مسکوک است. اکنون باید ببینیم در بازار روز، هر مثقال نقره مسکوک، چقدر ارزش دارد تا ارزش 5/262 مثقال نقره به پول روز معلوم گردد.
همین مطلب (یعنی مقدار مهر السّنه) را از عالم بزرگوار مرحوم آیت‌الله‌العظمی میرزای قمی (متوفای ۱۲۳۱ ه ق) سؤال کردند و همان پاسخ فوق را دادند. متن سؤال و جواب چنین است:
سؤال: مهرالسّنه را به قیمت این زمان، بیان فرمایید.
جواب: مهرالسّنه 5/262 مثقال پول نقره سکه‌دار است، به مثقال صرّافان(یعنی هر مثقال 24 نخود).[14]و[15]
طبق روایات متعدد، مهریه همسران پیامبر(ص) و مهریه دختران آن حضرت و مهریه زنان آل محمّد(ص) و آنان که از سنّت پیامبر(ص) پیروی می‌کردند، مهریه مشخصی بوده که از آن با عنوان «مهرُالسّنه» یاد می‌شده و یاد می‌شود و سفارش اکید شده که مسلمانان، مهریه زنان خود را بیشتر از مهرالسّنه قرار ندهند.[1]
در این باره به چند روایت زیر توجه کنید:
١۔ امام صادق(ع) فرمود: پدرم نقل کرد که:
«مَا زَوَّجَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) بِشَيْ‌ءٍ مِنْ بَنَاتِهِ، وَ لَا تَزَوَّجَ شیئاً مِنْ نِسَائِهِ عَلَى أَکثَرِ مِن اثْنَتَيْ عَشْرَةَ أُوقِيَّةً وَ نَشّاً ؛
رسول خدا(ص) مهريه ازدواج هیچ کدام از دختران و همسرانش را بیشتر از دوازده و نیم اوْقیه قرار نداد».[2]
هر اوقیه چهل درهم است و نصف آن بیست درهم. بنابراین مجموع دوازده و نیم اوقیه، پانصد درهم نقره می‌شود.
۲- نیز از گفتار حضرت رضا(ع) استفاده می‌شود که مهریه زنان در عصر پیامبر(ص) تا دوازده و نیم اوقیه از نقره بود که مساوی پانصد درهم است.[3]
3- شخصی از امام باقر(ع) پرسید: مردی با زنی ازدواج کرده و مهریه را طبق حکم همسرش (هر حکمی که او کند) قرار داده است.
اکنون بفرمایید چقدر است؟
امام باقر(ع) فرمود:
«لَا يُجَاوِزُ بِحُكْمِهَا مُهُورَ نِسَاءِ آلِ محمَّدٍ اثْنَتَيْ عَشْرَةِ أُوقِيَّةً وَ نَشّاً؛
حکم آن زن از مقدار مهرهای زنان آل محمّد(ص) - که دوازده و نیم اوقيه (پانصد درهم نقره) است- تجاوز نمی‌کند».[4]
از این روایت فهمیده می‌شود که مهر زن‌های خاندان پیامبر(ص) ، همان مهرالسّنه (پانصد درهم نقره) بوده است.
4- حضرت رضا(ع) فرمود: هنگامی که ازدواج کردی، کوشش کن که مقدار مهریه، از مهر السّنه (پانصد درهم) بیشتر نگردد که رسول خدا(ص) با این مقدار مهریه با همسران خود ازدواج کرد.[5]
۵- حسین بن خالد می‌گوید: از امام رضا(ع) پرسیدم: چرا مهرالسّنه پانصد درهم نقره گردید؟
در پاسخ فرمود: خداوند بر خود واجب کرده که اگر انسان باایمان، صد بار «الله‌اکبر» و صد بار «سبحان الله» بگوید، صد بار «الحمد لله» و صد بار «لا إله إلّا الله» بگوید و صد بار صلوات بر محمّد و آلش بفرستد، سپس عرض کند: «خدایا مرا با حورالعين، تزویج کن»، حتماً خداوند حورالعین را (در آخرت) همسر او می‌گرداند. این ذکرها ( که جمعاً پانصدبار می‌شود) مهر آن حورالعین است. سپس خداوند به پیامبرش وحی کرد که مهریه‌های زن‌های باایمان را پانصد درهم، سنّت کن. رسول خدا(ص) همین مقدار را برای مهریه، سنّت نمود.
سپس فرمود:
«أَيُّمَا مُؤْمِنٍ خَطَبَ إِلَى أَخِيهِ حُرْمَتَهُ فَبَذَلَ لَهُ خَمْسَمِائَةِ دِرْهَمٍ وَ لَمْ يُزَوِّجْهُ فَقَدْ عَقَّهُ وَ اسْتَحَقَ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أن لا يُزَوِّجَهُ حَوْرَاء؛
هر شخص باایمانی که از دختر برادر دینی‌اش خواستگاری کند و پانصد درهم (به عنوان مهریه) بذل نماید؛ ولی آن برادر دینی این مبلغ را کم بشمرد و جواب رد بدهد، با خواستگار، بدرفتاری و نامهربانی نموده است و از طرف خداوند، سزاوار می‌گردد که او را با حورالعین (در آخرت) تزویج ننماید».[6]
نتیجه: «مهر السّنه» در صدر اسلام، یک سنّت معمول بوده که پیامبر(ص)آن سنّت را پدید آورد.
مقدار مهریّه حضرت زهرا(س)
درباره مقدار مهریه حضرت زهرا(س) روایات مختلف نقل شده که پس از جمع‌بندی، می‌توان به پنج قول زیر رسید:
۱- یک زره (پیراهن جنگی) امام علی(ع) بوده که رسول خدای در جنگ بدر آن را به علی(ع) بخشیده بود.[7] پیامبر(ص) همان را مهریه حضرت زهرا(س) قرار داد. علی(ع) آن را به چهارصد درهم نقره و به نقلی به ۴۸۰ درهم فروخت و آن پول را به پیامبر(ص) داد و پیامبر(ص) با آن، جهیزیه حضرت زهرا(س) و قسمتی از هزینه عروسی را فراهم نمود.[8]
طبق دو روایت دیگر، قیمت آن زره معادل با سی درهم نقره بود.[9]
۲- امام صادق(ع) فرمود: حضرت علی(ع) ، با فاطمه(س) ازدواج کرد به مهریه یک زره حطميّه (منسوب به تیره‌ای از قبیله عبد قیس که قوی‌ترین زره‌ها بود و شمشیرشکن نام داشت) به اضافه لباس مخصوص برد کهنه و فرشی از پوست دبّاغی‌شده گوسفند.
3- مهریه حضرت زهرا(س) دو چیز بود: یکی زره و دیگری لباس مخصوص نرم و راه راه.[10]
۴- مبلغ مهریه حضرت زهرا(س) همان مقدار مبلغ مهر السّنه (پانصد درهم نقره) بوده است؛ چنان‌که روایت شده امام جواد(ع) با دختر مأمون (امّ الفضل) در قبال پانصد درهم، مقدار مهريه جده‌اش حضرت زهرا(س) ازدواج نمود.[11]
۵- مهریه حضرت زهرا(س) مبلغ چهارصد مثقال نقره بوده است.[12]
بر همین اساس، علامه سید محسن امین (ره) در کتاب اعیان الشیعه می‌نویسد: در روایات در مورد مقدار مهر حضرت زهرا (س) و جنس آن اختلاف است.
سپس نظریه خود را چنین اظهار می‌کند: صواب این است که مقدار مهریه حضرت زهرا(س) همان مهرالسّنه (پانصد درهم) بوده است؛ چنان که از طریق روایات اهل‌بیت(ع) ثابت شده، ... و روایات بسیاری بر این مطلب دلالت دارند؛ اما آن روایتی که بیانگر متن خطبه ازدواج حضرت زهرا(س) است و از آن استفاده می‌شود، مهریه او چهارصد مثقال نقره بوده، حاکی است که بیشتر از مهرالسّنه (پانصد درهم) بوده؛ زیرا هر ده درهم نقره، هفت مثقال نقره است؛ بنابراین پانصد درهم معادل سیصد و پنجاه مثقال نقره است. در نتیجه، چهارصد مثقال بیشتر از پانصد درهم است.
سپس به طور خلاصه می‌نویسد: شاید منظور از مثقال و درهم، وزن مخصوصی غیر از مقدار وزن مشهور آن‌ها باشد.[13]
به نظر نگارنده تا حدودی می‌توان، بین روایات مختلف مذکور، راه اتفاق را پیدا کرد. آن راه، این است که مهریه حضرت زهرا(س)همان مهرالسّنه (پانصد درهم) بوده است؛ با این توضیح که طبق چند روایت، مهریه حضرت زهرا(س) یک زره به اضافه لباس مخصوص بود، یا به اضافه فرش پوستی که قیمت مجموع آن‌ها پانصد درهم می‌شده است.
نتیجه: طبق روایات مذکور، مهریه حضرت زهرا(س) بیش از پانصد درهم نبوده است، جز یک روایت که می‌گفت مهریه آن حضرت، چهارصد مثقال نقره بوده، یعنی پنجاه مثقال زیادتر از مقدار مهر السّنه (پانصد درهم) که این روایت در مقابل روایات بسیار دیگر و قرائن موجود، قابل پیروی نیست.
بنابراین، قیمت کل مهریه حضرت زهرا(س) پانصد درهم يعنى سیصد و پنجاه مثقال شرعی بود و با توجه به اینکه هر مثقال شرعی، هجده نخود است و هر مثقال معمولی ۲۴ نخود، چنین به دست می‌آوریم که پانصد درهم، 5/262 مثقال نقره معمولی است.
مشخّص کردن مهرالسّنه به قیمت روز
گفتیم مهرالسّنه (پانصد درهم) معادل 5/262 مثقال نقره مسکوک است. اکنون باید ببینیم در بازار روز، هر مثقال نقره مسکوک، چقدر ارزش دارد تا ارزش 5/262 مثقال نقره به پول روز معلوم گردد.
همین مطلب (یعنی مقدار مهر السّنه) را از عالم بزرگوار مرحوم آیت‌الله‌العظمی میرزای قمی (متوفای ۱۲۳۱ ه ق) سؤال کردند و همان پاسخ فوق را دادند. متن سؤال و جواب چنین است:
سؤال: مهرالسّنه را به قیمت این زمان، بیان فرمایید.
جواب: مهرالسّنه 5/262 مثقال پول نقره سکه‌دار است، به مثقال صرّافان(یعنی هر مثقال 24 نخود).[14]و[15]
خودآزمایی
1- از مهریه مشخصی که برای همسران پیامبر(ص)، دختران آن حضرت و زنان آل محمّد(ص) و آنان که از سنّت پیامبر(ص) پیروی می‌کردند، قرار می‌دادند، به چه عنوان یاد می‌شود؟
2- به مسلمانان سفارش اکید شده است که حداکثر مهریه زنان خود را چه مقدار قرار دهند و این مهریه چقدر است؟
3- بنا بر فرموده حضرت رضا(ع) چرا مقدار مهرالسّنه پانصد درهم نقره گردیده است؟
1- از مهریه مشخصی که برای همسران پیامبر(ص)، دختران آن حضرت و زنان آل محمّد(ص) و آنان که از سنّت پیامبر(ص) پیروی می‌کردند، قرار می‌دادند، به چه عنوان یاد می‌شود؟
2- به مسلمانان سفارش اکید شده است که حداکثر مهریه زنان خود را چه مقدار قرار دهند و این مهریه چقدر است؟
3- بنا بر فرموده حضرت رضا(ع) چرا مقدار مهرالسّنه پانصد درهم نقره گردیده است؟
پی‌نوشت‌ها:
[1] وسائل‌الشیعه، ج ۱۵، ص ۶؛ فروع کافی، ج ۵، ص ۳۷۶؛ و در طبقات ابن سعد آمده، مهریه دختران رسول خدا، پانصد درهم بود. (اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۳۱۱) .
[2] حتی بعضی از علما مانند سیّد مرتضی (متوفی ۴۳۶ ه. ق) بیشتر از مهرالسّنه را جایز نمی‌دانند. (لمعه، کتاب النکاح).
[3] وسائل‌الشیعه ج ۱۵، ص ۵.
[4] همان، ص ۳۱.
[5] بحار، ج ۱۰۳، ص ۳۵۰. با توجه به اینکه عصر حضرت رضا(ع) از نظر اقتصاد و امکانات مادی، بسیار غنی‌تر از عصر رسول خدا(ص)بوده است.
[6] فروغ کافی، ج ۵، ص ۳۷۶.
[7] کشف الغمه، ج ۱، ص ۵۰۱. در جریان ازدواج امّ‌کلثوم دختر عبدالله بن جعفر آمده که امام حسین (ع) فرمودند: ما در مهریه، از مقدار مهریه دختران و همسران و اهل‌بیت پیامبر(ع) که ۴۸۰ درهم بوده، تجاوز نمی‌کنیم. (اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۳۱۱).
[8] کشف الغمه، ج ۱، ص ۴۸۵ و ۴۹۷.
[9] فروع کافی، ج ۵، ص 3۷۷.
[10] همان.
[11] وسائل‌الشیعه، ج ۱۵، ص ۸؛ مکارم الاخلاق، ص ۲۳۶ ؛ اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۳۱۱.
[12] بحار، ج ۱۰۳، ص ۲۹۵. (مذکور در متن خطبه ازدواج).
[13] اعیان الشیعه، چاپ ارشاد، ج ۱، ص ۳۱۱ (باید توجه داشت که درهم‌ها اختلاف داشته مانند: قطری، هجری، جیاد و...).
[14] جامع الشتاة چاپ تهران، صفحه ۴۵۹.
[15] لازم به تذکر است که طبق بعضی از روایات، یک شتر معمولی در عصر رسول خدا(ص) به مبلغ چهارصد درهم، خرید و فروش می‌شد (بحار، ج ۴۰ ص ۲۲۴). بنابراین، از این گونه امور (با مقایسه می‌توان) ارزش معمولی مهرالسّنه را به دست آورد.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
محمد محمدی اشتهاردی
ارسال نظر